Premonstratenzer Orde in het Maasland (Werkplaats)
Werkplaats van boekverluchters, actief in het 3e kwart van de 12e eeuw in het Maasland en het Rijnland. Deze werkplaats ontleent haar door schrijver dezes gegeven naam aan de onder het mecenaat van deze orde gerealiseerde opvallende bloei van de boekverluchtingskunst in de 12e eeuw in met name het Maasland.
De Ordo Canonici Regularis Praemonstratensis, in het Nederlands premonstratenzers of norbertijnen, is een kloosterorde van reguliere kanunniken en lekenbroeders van de Orde van Prémontré. Deze kloosterorde werd in 1121 door de heilige Norbertus van Xanten gesticht in Prémontré. De orde, die het beschouwende leven en de liturgische dienst verenigt met het actieve leven, zoals zielzorg en onderricht, kwam spoedig tot grote bloei. Norbertijnen worden ook wel witheren genoemd naar hun witte habijt. De norbertijnen leven volgens de regel van Augustinus. Hun leuze luidt ad omne opus bonum paratus (“tot elk goed werk bereid”).
Verschillende abdijen werden door Norbertus zelf gesticht. Al in 1121 stichtte Norbertus de abdij van Floreffe, op verzoek van graaf Robrecht II van Namen. Van hieruit verspreidde de orde zich naar Bonne-Espérance (1130), Postel(1138) en Leffe (1152). In 1124 trok Norbertus naar Antwerpen, om daar de leer van Tanchelm te bestrijden. Het lekenkapittel stond hierbij hun kerk aan hem af, waaruit de Sint-Michielsabdij ontstond. Van hieruit werden de abdijen van Tongerlo (1130) en van Averbode (1134) gesticht. De abdij van Grimbergen werd waarschijnlijk ook door Norbertus gesticht, in 1128.
De eerste abdij in hedendaags Nederland was de abdij van Middelburg in 1128. De abdij van Berne, werd gesticht vanuit de abdij van Mariënweerd in 1134. Naast de stichtingen door Norbertus zelf, Prémontré, Laon en Floreffe, vroegen lokale heersers ook aan andere ordeleden om een abdij op te richten op hun gebied. In 1139 vormde de toenmalige graaf van Arnstein zijn domein aan de Lahn in Rijnland-Palts om in een Premonstratenzer abdij. Zo had de orde al in het midden van de twaalfde eeuw een grote verspreiding.
Individueel te onderscheiden tot deze werkplaats behorende verluchters zijn de Meester van de Floreffe Bijbel en de Meester van het Averbode Evangeliarium.
De hieronder in de catalogus opgenomen handschriften betreffen uitsluitend die handschriften die niet al reeds aan een van de hierboven genoemde individueel te onderscheiden verluchters zijn toegeschreven.
Het oudst bewaard gebleven werk uit een premonstratenzerabdij is de Bijbel van Bonne-Espérance (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. II 2524), ontstaan tijdens het abbiaat van Odo (1129-1143). De decoratie bestaat met name uit grote geornamenteerde letters in wit rankwerk. In Bonne-Espérance ontstond tevens een exemplaar van de Antiquitates Judaïcae van Flavius Josephus (Bergen, Universiteitsbibliotheek, ms 333/352). Uit de rijke bibliotheek van Bonne-Espérance stammen tevens een exemplaar van de Decretalen van Isidorus Mercator (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 2532) en van de Brieven (Epistolae) van Sint Augustinus (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 2530).
De verluchting van het Missaal van de Sint-Michielsabdij van Antwerpen, bewaard in Berchem, Sint Willibrorduskerk en te dateren voor 1150, bevat elementen die enerzijds naar het Maasland verwijzen, terwijl anderzijds invloeden van de Noord-Franse kloosterkunst herkenbaar zijn.
De waarschijnlijk rond 1166 vervaardigde Bijbel van Floreffe, het Evangeliarium van Floreffe (ca 1160-1180), een Antiquitates Judaicae in Chantilly (ca 1150-1200) en het Averbode Evangeliarium (ca 1150-1180) worden uitgebreid besproken en afgebeeld bij respectievelijk de Meester van de Floreffe Bijbel en de Meester van het Averbode Evangeliarium.
De stijl van de Premonstratenzer Orde in het Maasland verspreidde zich ook tot buiten het Maasland: zo is de verluchting van de Bijbel van Arnstein, ontstaan in het Rijnland omstreeks 1170-1175 en thans bewaard te Londen, British Library, ms. Harley 2798-2799, terug te voeren op die van de Floreffe Bijbel.
Catalogus
Berchem Sint Willibrorduskerk
Missaal van de abdij van Sint Michiels te Antwerpen, Maasland, ca 1225-1250
literatuur:
- Smeyers 1998, p. 100, 101
- Leuven 2002, nr. 19
Bergen, Universiteitsbibliotheek
Ms 333/352, Flavius Josephus, Antiquitates Judaïcae, Maasland, ca 1150
literatuur:
- Smeyers 1998, p. 99-100
Berlijn, Staatsbibliothek-Preussischer Kulturbesitz, Depot Breslau
Ms 78 A 6 fragment van een psalter, Maasland, ca 1150-1170
literatuur:
- Keulen 1972, band 1, nr. J.26
- Smeyers 1998, p. 104, 105, 107
Brussel, Koninklijke Bibliotheek
Ms 9107-9110 vierdelige bijbel, Maasland, ca 1150
literatuur:
- Brussel 1977 (1), nr. 16
Ms 9916-9917 Gregorius de Grote, Dialogen (in 2 delen), Maasland, ca 1150-1200
literatuur:
- Brussel 1977 (1), nr. 17
- Smeyers 1998, p. 93, 95, 104
Ms II 2524 Bijbel van Bonne-Espérance, Maasland, ca 1129-1143
literatuur:
- Van den Gheyn 1901 (1), p. 18-19, nr. 41
- Gaspar & Lyna 1937 (1984), p. 28-29, nr. 27
- Masai & Wittek 1968, p. 18
- Brussel 1977 (1), nr. 15
- Cahn 1982, p. 214, 234, 244, nr. 42, afb. 177
- Smeyers 1998, p. 99
Ms II 2530 Sint Augustinus Brieven (Epistolae) Maasland, ca 1175-1200
literatuur:
- Smeyers 1998, p. 100
Ms II 2532 Isidorus Mercator Decretalen Maasland, ca 1175-1200
literatuur:
- Smeyers 1998, p. 100
Londen, British Library
Ms add 14788-14790 driedelige Parkbijbel, Maasland, ca 1148
literatuur:
- Swarzenski 1954, nr. 162
- Turner 1966, p. 12-13
- Watson 1979, nr. 109
- Cahn 1982, p. 136, nr. 45, afb. 90
- Smeyers 1998, p. 106-109
- Leuven 2002, nr. 21
Ms Harley 2798-2799 tweedelige Bijbel van Arnstein, Maasland of Arnstein (?), ca 1170-1175
literatuur:
- Boeckler 1930, p. 87
- Nordenfalk 1958, p. 195
- Masai 1960, p. 187 e.v.
- Köllner 1972
- Watson 1979, nr. 704
- Cahn 1982, p. 205, 228; nr. 8; afb. 157, 162
- Mütherich 1984, nr. 418
- Dodwell 1993, p. 283
- Cahn 1996, II, p. 179
- Backhouse 1997, nr. 41
- Smeyers 1998, p. 106
- McKendrick & Doyle 2007, nr. 82
Ms Harley 2800-2802 driedelig legendarium, Maasland of Arnstein (?), ca 1170-1175
literatuur:
- Dodwell 1993, p. 283
Ms Harley 3045 Hrabanus Maurus, De laudibus sanctae Crucis, Maasland of Arnstein (?), ca 1170-1175
literatuur:
- Watson 1979, nr. 724
- Dodwell 1993, p. 283
- Backhouse 1997, nr. 43
Londen, Victoria & Albert Museum
Ms 413 los blad met de ontmoeting tussen Abraham en Melchisedech, afkomstig uit het psalterfragment te Berlijn, Maasland, ca 1150-1170
literatuur:
- Keulen 1972, band 1, in nr. J.25
- Smeyers 1998, p. +
Luik, Universiteitsbibliotheek
Ms 2613 los blad met 2 miniaturen, waaronder het Offer van Abraham, afkomstig uit het psalterfragment te Berlijn, Maasland, ca 1150-1170
literatuur:
- Luik 1951, nr. 408
- Nordenfalk 1958, p. 172
- Keulen 1972, band 1, nr. J.25
- Smeyers 1998, p. +
Literatuur
- Van den Gheyn 1901 (1), p. 18-19, nr. 41
- Boeckler 1930, p. 87
- Gaspar & Lyna 1937 (1984), p. 28-29, nr. 27
- Luik 1951, nr. 408
- Swarzenski 1954, nr. 162
- Nordenfalk 1958, p. 172, 195
- Masai 1960, p. 187 e.v.
- Turner 1966, p. 12-13
- Masai & Wittek 1968, p. 18
- Keulen 1972, band 1, nr. J.26
- Köllner 1972
- Brussel 1977 (1), nrs. 15, 16, 17
- Watson 1979, nrs. 109, 704, 724
- Cahn 1982, p. 205, 228; nr. 8; afb. 157, 162; p. 136, nr. 45, afb. 90; p. 214, 234, 244, nr. 42, afb. 177
- Mütherich 1984, nr. 418
- Dodwell 1993, p. 283
- Cahn 1996, II, p. 179
- Backhouse 1997, nr. 41, 43
- Smeyers 1998, p. 99-109
- Leuven 2002, nrs. 19, 21
- McKendrick & Doyle 2007, nr. 82