New York, Pierpont Morgan Library, Ms. M 659: Virgo inter virgins (los blad, detail) door Gerard David

Gerard David

Beroemd Vlaams primitief. Geboren te Oudewater (Holland), ca 1455 en overleden te Brugge (België) in 1523.

Een controversieel punt is het werk van Gerard David als boekverluchter. Een aantal miniaturen in devotieboeken van na 1485 is aan hem toegeschreven, naast een losse miniatuur, de Virgo inter Virgines (New York, J. Pierpont Morgan Library).

Hoewel niets erop wijst dat David lid was van het Brugse gilde van boekverluchters, blijkt uit de vele overeenkomsten tussen de miniaturen die aan hem worden toegeschreven en diverse details in de compositie, de stijl en de techniek van zijn paneelschilderijen, dat David de miniatuurkunst moet hebben beoefend. De overeenkomsten tussen zijn paneelschilderijen en de miniaturen van Brugse kunstenaars, met name die van Simon Bening, vooral in de eerste twee decennia van de 16e eeuw, wijzen op een meer dan toevallige relatie.

Toen Gerard David in 1523 overleed, betaalde zijn vrouw de doodschuld niet aan het gilde van de beeldenmakers maar aan dat van de librariërs (boekverkopers) – een bewijs temeer van Davids nauwe banden met deze corporatie.

Perth, Kerry Stokes Collection, Rothschild gebedenboek, lot 157, f. 227v Maria Magdalena en f. 207v: Petrus door Gerard David

Met name een drietal miniaturen van hoge kwaliteit, opgenomen in het brevier van Johanna van Castilië (Londen, British Library), wordt in verband gebracht met Gerard David. Het betreffen hier De Geboorte van Christus, Aanbidding door de Wijzen en St. Barbara. De weleens genoemd de mooiste miniatuur van de Vlaamse boekverluchting, Johannes op Patmos (f. 309r) werd en wordt (zie laatstelijk nog Brinkmann 1997, p. 137 ook aan David toegeschreven, waar thans (Los Angeles-London 2003, p. 350) meer gedacht wordt aan de Meester van Jacobus IV van Schotland of de Meester van de Bijbel van Lübeck (zie verder onder de Meester van Johannes op Patmos van het Breviarium van Isabella van Castilië, aan wie deze miniatuur veiligheidshalve door de schrijver dezes wordt toegeschreven).

Venetië, Biblioteca Marciana
Ms lat I. 99, f. 627v: Maria Magdalena

Londen, British Library
Ms add 18851, f. 41r: wijzen

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek
Cod 1858, f. 39v: annunciatie

Hoewel met recht betwijfeld is of David zelf deze miniaturen heeft uitgevoerd, zijn in ieder geval de eerste twee genoemde miniaturen duidelijk in verband te brengen met panelen van deze schilder in New York (De geboorte van Christus, Metropolitan Museum) en München (Aanbidding door de Wijzen, Alte Pinakothek). Ook het sterk hiëratisch portret van koning Maximiliaan van Oostenrijk op zijn troon dat prijkt in een lofdicht op de vorst dat omstreeks 1500 was opgesteld door de dichter Johannes Michael Nagonius (Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek) wordt omwille van zijn hoge kwaliteiten soms aan Gerard David toegeschreven.

New York, Metropolitan Museum of Art, (voorheen) Robert Lehman Collection
ms 1975.1.2486 los blad op paneel met de Salvator Mundi (detail)

De voorheen wat sceptische houding in de literatuur tegenover het als verluchter werkzaam zijn geweest van Gerard David, is in 2003 omgeslagen: de catalogus bij de belangrijke tentoonstelling over Vlaamse boekverluchtingskunst, gehouden in 2003 in Los Angeles en Londen stelt onomwonden dat Gerard David op, weliswaar gelimiteerde, wijze meewerkte aan een aantal van de meest prestigieuze opdrachten geproduceerd in Vlaanderen, waarbij David steeds de belangrijkste verluchtingen voor zijn rekening nam (Los Angeles-London 2003, p. 345). Zo wordt in Los Angeles-London 2003, nr. 92 een drietal miniaturen uit het befaamde Breviarium Mayer van den Bergh aan Gerard David toegeschreven.

New York, Metropolitan Museum of Art, (voorheen) Robert Lehman Collection
Ms 1975.1.2473 los blad met de annunciatie (detail)

Voorts wordt ook een losse miniatuur, thans bewaard in Lissabon (Museu Calouste Gulbenkian, Ms. M. 18r) en afkomstig uit een getijdenboek uit de Bayerische Staatsbibliothek in Munchen (Clm 28345), rond 1495–1500 verlucht door de werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I samen met Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, in verband gebracht met Gerard David. Met name het gezicht van Christus in deze miniatuur met Christus voor Caiaphas (zie As-Vijvers 2018, nr. 28).

Catalogus

Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh

Inv 946 Breviarium Mayer van den Bergh, Gent en Brugge, ca 1500, verluchting door Gerard David: f 326v triniteit, 473v visitatie, 611v st. Catharine; Gerard Horenbout / de Meester van Jacobus IV van Schotland: f 501v, 596v; de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I en werkplaats: o.a. f. 427v annunciatie; voorheen ook toeschrijvingen aan Simon Bening (o.a. Dekeyzer et al 1999, p. 307-311, hetgeen in Los Angeles-London 2003, nr. 92, noot 2 niet meer wordt aanvaard) en twee miniaturen met de Geboorte van Maria (f. 536v) en de Val der Engelen (f. 552v) wellicht door Jan Provoost dan wel andere Vlaamse paneelschilder

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 157-8
  • Dogaer 1987, p. 164, 172
  • Smeyers 1997, p. 49-115
  • Brinkmann 1997, p. 175-6, 320
  • Los Angeles-London 2003, nr. 92

Voor verdere literatuur zie onder: de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I

Cleveland, Cleveland Museum of Art

Inv no 63.256 getijdenboek van Isabella van Castilië, Brugge en waarschijnlijk Gent, ca 1500-04, verluchting door Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximilaan I en werkplaats: 31 volbladminiaturen, alle 10 halve pagina miniaturen en de 24 kalendermedaillons (vroegere toeschrijving medaillons aan Meester van het Dresdense Gebedenboek thans niet meer aanvaard); Gerard Horenbout / Meester van Jacobus IV van Schotland: f 87v, 181v; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: f 31v, 43v, 115v, 193v; Gerard David: f. 197v Sint Elisabeth van Hongarije; vijfde artiest: f 187v, 267v

literatuur:

  • Scillia 1975, p. 228-232
  • Dogaer 1987, p. 129, 131, 159, 166
  • Krieger 2000
  • Los Angeles-London 2003, nr. 105

Londen, British Library

Ms add 18851 Breviarium van Isabella van Castilië, Brugge en waarschijnlijk Gent, ca 1488-1490 en voor 1497, verluchting door Gerard David: f. 29r: geboorte van Christus, f. 41r: aanbidding door de wijzen, f. 297r: St. Barbara; de Meester van het Dresdense Gebedenboek; de Meester van Jacobus IV van Schotland; de Meester van Johannes op Patmos van het Breviarium van Isabella van Castilië; de Meester van de Kalender van het Breviarium van Isabella van Castilië

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 95, 98, 176-7
  • Friedländer 1934 (VI), p. 100
  • Scillia 1975, p. 182-4, 190-4212-3, 282, 288-9
  • Kren 1983, nr. 5
  • Dogaer 1987, p. 131, 149, 166
  • Backhouse 1993
  • Brinkmann 1997, p. 131-143
  • Ainsworth 1998 (2), p. 107, 109
  • Smeyers 1998, p. 477-8
  • Walther 2001, p. 402-3
  • Los Angeles-London 2003, nr. 100

Madrid, Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial

Ms Vitrinas 12 getijdenboek, Brugge, 1486, verluchting door Gerard David: f. 30v Maagd en Kind is volledig van diens hand, daarnaast delen van andere miniaturen, zoals f. 61v, 42v, 93v en 175v; rest door de Meester van Edward IV en werkplaats, een ontbrekende Salvator Mundi is mogelijk New York, (voorheen) Robert Lehman Collection, ms. 1975.1.2486; ook deze miniatuur bevat kenmerken van het werk van Gerard David

literatuur:

  • Hulin de Loo 1931, p. 42
  • Hindman, Levi d’Ancona, Palladino & Saffiotti 1997, p. 90
  • Brinkmann 1997, p. 143-8
  • Los Angeles-London 2003, nr. 99

New York, Metropolitan Museum of Art, (voorheen) Robert Lehman Collection

Ms 1975.1.2473 los blad met de annunciatie, Brugge, ca 1510 omgeving Gerard David

Ms 1975.1.2486 los blad op paneel met de Salvator Mundi, Brugge, 1486? kenmerken van het werk van David; mogelijk afkomstig uit getijdenboek in Madrid, El Escorial

literatuur:

  • Hulin de Loo 1931, p. 42
  • Schöne 1937, p. 170-4
  • De Ricci 1935-1940, II, p. 1716
  • Scillia 1975, p. 165-173, 282, 286-7
  • Dogaer 1987, p. 166
  • Hindman, Levi d’Ancona, Palladino & Saffiotti 1997, nr. 11
  • New York 1998, nr. 74
  • Los Angeles-London 2003, nr. 99

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 659 losse miniatuur: Virgo inter Virgines, Brugge, ca 1505-1510

literatuur:

  • Kren 1983, p. 47
  • Van Miegroet 1989, p. 83, 328, nr. 86
  • Ainsworth 1998 (2), p. 13, 20-21, 23
  • Los Angeles-London 2003, nr. 107

Perth, Kerry Stokes Collection

Rothschild gebedenboek, Gent of Brugge, ca 1505-1510 verluchting door Gerard Horenbout/Meester van Jacobus IV van Schotland, Simon Bening: ff. 240v hl. Antonius en 245v: hl. Bernhard van Clairvaux; Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I, Gerard David: ff. 197v Madonna met kind op de wassende maan, 203v schutsengel, 207v Petrus, 227v Maria Magdalena

Perth, Kerry Stokes Collection, Madonna met kind op de wassende maan

literatuur:

  • Unterkircher 1984
  • Thoss 1987, nr. 79
  • Smeyers 1998, p. 473
  • Walther 2001, p. 416-7
  • New York, Christie’s, Catalogus 29 januari 2014, lot 157

San Marino, Huntington Library

Ms HM 1131 getijdenboek van Margaretha van Bergen, Brugge, kort voor 1500, verluchting door Gerard David: f. 93 Maagd en Kind; omgeving van de Meester van Jacobus IV van Schotland: o.a. f. 53 David en Nathan en f 67 de Opwekking van Lazarus; en andere verluchter: o.a. f 66v het Laatste Oordeel

literatuur:

  • Dutschke et al 1989, p. 437-440
  • Los Angeles-London 2003, nr. 103
  • Turner 2006, p. 64-65

Venetië, Biblioteca Marciana

Ms lat I. 99 Breviarium Grimani, Gent en Brugge ca 1515-1520, verluchting door Alexander Bening/alias de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Simon Bening; Gerard Horenbout/alias de Meester van Jacobus IV van Schotland; de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani; Gerard David: f. 213v de hoofden en handen op de miniatuur met de Triniteit, 432v de heiligen Catharina en Barbara op de miniatuur met de heilige maagden, 627v Maria Magdalena

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 126

Voor verdere literatuur zie onder: Alexander Bening

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1858 Croy gebedenboek, begin 16e eeuw verluchting door Gerard David: f. 39v annunciatie; overige miniaturen door Gerard Horenbout en Simon Bening

literatuur:

  • Brussel 1962, nr. 63
  • Thoss 1987, nr. 77
  • Ainsworth 1998 (1), p. 36
  • Los Angeles-London 2003, p. 486-7

Cod 12750 Johannes Michael Nagonius, Encomia, lofdicht voor Maximiliaan als toekomstig keizer, Brugge, tussen 1493 en 1504 handschrift bevat 1 miniatuur, gemaakt door Gerard David: f. 4 Afbeelding van Maximiliaan van Oostenrijk als toekomstig keizer

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 127, 207
  • Brussel 1962, nr. 17
  • Thoss 1987, nr. 68
  • Van Miegroet 1989, p. 328-9
  • Smeyers 1998, p. 434, 436-7
  • Los Angeles-London 2003, nr. 104

Literatuur

  1. Weale 1895
  2. Winkler 1913 (2)
  3. Winkler 1925 (1978), p. 95, 98, 127, 134-135, 157-8, 176-7, 207
  4. Hulin de Loo 1931, p. 39-43
  5. Friedländer 1934 (VI), p. 99-101
  6. Schöne 1937, p. 170-174
  7. De Ricci 1935-1940, II, p. 1716
  8. Brussel 1962, nrs. 17, 62, 63
  9. Delaissé 1968, p. 73
  10. Scillia 1975
  11. Kren 1983, nr. 5, p. 4, 40-48
  12. Unterkircher 1984
  13. Thoss 1987, nrs. 68, 77, 79
  14. Dogaer 1987, p. 129, 131, 149, 159, 164, 166, 172
  15. Dutschke et al 1989, p. 437-440
  16. Van Miegroet 1989
  17. Backhouse 1993
  18. Smeyers 1997, p. 37, 49-115
  19. Hindman, Levi d’Ancona, Palladino & Saffiotti 1997, nrs. 11, 12, p. 84-92, 92-97
  20. Brinkmann 1997, p. 131-143, 143-148, 175-6, 320
  21. Ainsworth 1998 (1)
  22. Ainsworth 1998 (2)
  23. Smeyers 1998, p. 434, 436, 437, 477, 478
  24. New York 1998, nr. 74
  25. Krieger 2000
  26. Walther 2001, p. 402-403
  27. Los Angeles-London 2003, p. 344-5, nrs. 92, 99-107, 126
  28. Turner 2006, p. 64-65
  29. New York, Christie’s, Catalogus 29 januari 2014, lot 157
  30. As-Vijvers 2018, nr. 28

Madrid, Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial
Ms Vitrinas 12, f. 30v: Maagd en Kind, f. 30r: versierde tekstpagina

687dbe1617-1193 f 93r maagd en kind door gerard david nogmaals - kopie

San Marino, Huntington Library, ms. 1131, f. 93r: Maagd en Kind